Skewed Stolp Waterland

Een stolpboerderij is door SeARCH architecten omgetoverd tot een weidse woning, waar lange glasgevels verbinding geven met het Waterland rondom. Knusheid brengt de oude boerderij, waarvan vierkant en klampdeuren, wanden en trappen in nieuwe, houten vormen zijn teruggebouwd tot ambachtelijke spektakelstukken.

door Hilde de Haan

De oude stolpboerderij moest behouden blijven. Dat had de vorige eigenaar vastgelegd. Stolpen zijn al sinds de 16e eeuw de trots van het Noord-Hollands platteland, er zijn er nog honderden maar hun aantal slinkt gestaag. Onderscheidend is hun piramidale dak (soms afgetopt), waaronder een vierkant schuilt: een metershoge open ruimte tussen massiefhouten kolommen en dakgebinten, vanouds voor de opslag van het winterhooi.

Intensief vertimmerd

Ook deze boerderij had tussen de woonruimten zo’n vierkant, met aansluitend een darsruimte voor het dorsen van graan. Heel bijzonder was ze niet, deze stolp. Klein en sober, intensief vertimmerd, pas honderd jaar oud. Alleen essentiële onderdelen zijn daarom gespaard. Allereerst werd het vooraanzicht hersteld. Steentje voor steentje, dakpan voor dakpan zijn dak en voorgevel (op het zuiden) afgebroken en herbouwd. Voor de aangetaste zinken goot en het versleten houtwerk kwam nieuwwerk terug, evenals voor het voordeurtrapje.

Zwarthout

Ook de oostgevel is teruggebouwd, waarbij de architecten meer vrijheid namen. Deze gevel was geheel van hout, met grote klampdeuren naar het vierkant en de dars erachter. SeARCH bracht dat terug met een ander aanzien: FSC-gecertificeerd zwarthout. Houten delen zijn via een procedé zodanig gebrand, dat aan de buitenkant een brandwerende, geblakerde laag ontstaat. De Japanse shou sugi ban-techniek is in 2009 in Nederland geïntroduceerd door architect Pieter Weijnen, sinds 2012 via Zwart Hout|Shou Sugi Ban. Dit bedrijf produceert tien soorten zwarthout, waarbij lariks, eiken of douglas op verschillende manieren worden gebrand en afgewerkt.
SeARCH maakte de oostgevel tot een staalkaart van alle soorten: afwisselend grof van structuur of glad, en sommige delen onbehandeld en andere geolied of met epoxy afgewerkt. Daarboven is trouwens ook de windveer hersteld: een helwitte rand maakt het plaatje af.

Skewed stolp

Nieuw is een L-vormig volume langs de west- en noordkant. Vrijwel alle gevels van deze nieuwbouw zijn van glas; dat brengt lichtheid en openheid die sterk contrasteren met de gesloten donkere stolp. Maar oud en nieuw zijn wel verweven. Dat toont al het dak. De boerderij kreeg haar oude pannendak terug, de nieuwbouw een golfplaten dakbedekking. Aan west- en oostkant grijpen beide materialen in elkaar. Circa 3,5 m onder de nok verandert daar namelijk de dakhellingshoek bij een ‘breuklijn’ die nog midden in het dakpannengedeelte ligt. Daarboven heeft het dak z’n oorspronkelijke steilte (40°), eronder begint het luiere dak van de nieuwbouw, aan noord- en westzijde respectievelijk 30° en 20°. Het pannendak volgt die gewijzigde hellingshoek, maar daartoe moest de oude kap aan de zijkanten worden opengeknipt. De pannen dakvlakken zijn daarna opgewipt, het golfplaat van de nieuwbouw vult de wiggen ertussen op. Dat gaf de naam van het project: Skewed Stolp (scheve stolp).

Het vierkant

Ook binnen bleef de boerderij anders herkenbaar. Alle materialen zijn nieuw; toch blijft de hoofdvorm van de oude stolp zichtbaar. Op de plaats van vroegere buitenmuren staan nu witte, met leemstuc afgewerkte binnenmuren. Bovendien kwam het hart van de stolp terug: het vierkant. Dat is ook nu weer de meest monumentale ruimte van het huis: 5 x 5 m, 7 m hoog, direct achter de houten oostgevel, pal onder de nok van het dak. Het lijkt een vreemde eend in de villa: zo’n onverwarmde ruimte die enkel als stal of opslag kan dienen. Maar hij wordt gekoesterd als de essentie van de stolp. De invloed ervan doordringt het hele huis.

Barnwood

Ambachtelijk is dit vierkant een kunstwerk. Het oorspronkelijke hout was rot, dus er kwam een gloednieuwe constructie. Houthandel Van Dal maakte het nieuwe vierkant. De architect koos de stammen van inlands eiken op ‘niet te geel’. De hoofdstaanders zijn 7 m lang (gepeld, niet geschild, Ø 250 mm). Van rondhout zijn ook de liggers (7 stuks, 5 m lang, Ø 220 mm), kapspanten (Ø 180 mm) en gordingen (Ø 80 mm). Alleen de schoren zijn gekantrecht. Het gevaarte is door Van Dal eerst op de eigen bedrijfsgrond opgebouwd en daarna als bouwpakket naar Waterland vervoerd. Daar moest perfect worden aangesloten op de aanpalende houtskeletbouw. Een exacte reconstructie is het niet. Zo had het oorspronkelijke vierkant pen-en-gatverbindingen. In het nieuwe zijn soms stalen bouten en moeren gebruikt, maar ‘alleen uit het zicht’, verzekert verkoper Thijs van Dal. De wanden van het vierkant ogen extra authentiek. Daar is barnwood toegepast: verweerd Zwitsers dekhout.

Zitkuil

De riantste woonruimte bevindt zich in de uitbreiding. De noordvleugel (7 x 11 m) omvat twee ruime kamers: studio en slaapvertrek. De grootste aanwinst is de westelijke aanbouw: 5 x 22 m, een ongedeelde ruimte met zithoek, eettafel en keukenblokken. De glasgevels geven hier een sterke voeling met het groene Waterland. Dat wordt nog versterkt door de eigenzinnige ingreep om in de uiterste noordwestpunt, vlak bij het keukenblok, de gevlinderde betonvloer een glooiing naar beneden te geven. Hier is een kuil tot 40 cm diep ontstaan, een soort zitkuil zonder kussens. Architect Tjerk Boom legt uit: deze kuil brengt het huis nog dichter op de aarde, het versmelt hier met het landschap. Maar tevens is zo een plaats ontstaan die maximaal contrasteert met de oude boerderij. Daar reikt het ‘oude’ vierkant omhoog; hier vlijt de nieuwe ruimte zich in de grond.

Verbindingen

Dat contrast tekent de hele woning. De materialen versterken het, maar brengen ook verbindingen aan, zoals het plafond in de nieuwe woonruimte. Gedragen door ranke stalen kolommen langs de rand, klimt het richting vierkant op. Dit maakt de stolpvorm ook hier voelbaar, mét de beslotenheid ervan. En hout is niet helemaal afwezig. Tegen het helwitte plafond tekenen zich in de hoeken gelamineerde spanten af. Bij de noordwesthoek zelfs twee, elk met een eigen richting, die samen een wig omsluiten. Ze tonen wat erboven gebeurt. Daar is immers eenzelfde wig, begrensd door het opgewipte pannendak.

Parket

Het boeiendste deel van het huis ligt direct rondhet vierkant. Hier komt de oude boerderij geabstraheerd terug. Dat is bereikt door voor bijna alle nieuwe vormen binnen de grenzen van de vroegere stolp dezelfde houttoepassing te kiezen. Vloeren, wanden, trappen en kasten zijn bekleed met hetzelfde parket met eiken bovenlaag (4 mm dik). Het werd veelal vakkundig aangebracht door Willemen Parket: blind genageld, waar nodig gelijmd, in vallende lengtes. Waar parketvlakken elkaar ontmoeten, sluiten de naden keurig op elkaar; dekhout of liggers zijn exact op lijn gebracht. De parketplanken zijn 18 cm breed, daarom kregen de plafondbalken een h.o.h.-afstand van 54 in plaats van de gebruikelijke 60 cm. Ze volgen hetzelfde ritme. Uitzonderingen komen zelden voor.

Knusse sfeer

De hele houten wereld heeft een eigen, knusse sfeer en telt rond het vierkant twee verdiepingen. De onderste heeft een laag plafond (2,40 m). Verblijfsinvloed ervan doordringt het hele huis. Verblijfsruimten zijn hier nauwelijks. Prominent is vooral een lange rechte gang vanaf de voordeur naar de noordvleugel, met uitzicht dwars door de glasgevel daarvan. De gang is niet zo besloten: aan de westkant zijn enkele brede afslagen naar de woonruimte. Dat zijn wigvorige openingen, tussen houten wandelementen (2 m dik) die allerlei kasten en een toilet omvatten. Op eenhoog is de houten wereld ruimer. Hier zijn slaapkamers met bedsteden aan weerszijden van het vierkant, waar binnenramen uitzicht bieden op de imposante houtconstructie. Vooral het schuine dak geeft hier lucht, en dezelfde rondhouten spanten als in de nok van het vierkant sieren hier het plafond. Alleen is de afwerking er huiselijker. Er zijn hier zorgvuldig plafondplaten toegepast. Ze sluiten dankzij buigbare plastic hoekprofielen kierloos op het grillige rondhout.

Overloop

Een brede overloop is veruit de mooiste plek van deze bouwlaag. Een brede overloop is veruit de mooiste plek van deze bouwlaag. Alles komt hier samen. De ruimte ligt direct achter het vierkant, en zowel een hoog als laag raam geven zicht daarop. Tegelijk sluit de overloop aan op de nieuwe ruimte, met een bordes. Dat maakt de combinatie perfect: je kunt hier de westvleugel overzien en dwars door de glasgevel kijken. Tegelijk voel je de stolp, mede door het schuine plafond, en prikken de rondhouten spanten vrolijk boven je de ruimte in. En de overloop heeft nog een toegift, als merkwaardigste bouwlichaam een zwevende kast tegen de muur van het vierkant. Erbinnen schuilt de trap naar de vliering in de nok: een gesloten schicht die door het vierkant klieft.

Co2-voetafdruk

In het project is onder andere 14,2 m3 hout toegepast (9 m3 eiken, 5,2 m3 zwarthout (douglas). Dit betekent een CO2-vastlegging van 14.293 kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een middenklassenauto over 94.100 km of het jaarlijks elektragebruik van 15 huishoudens.