Ravelijnbrug Bergen op Zoom

Hoe maak je een brug die er zowel elegant uitziet als de omgeving niet aantast? RO&AD Architecten had al eerder de wereld verbluft met de Mozesbrug in Halsteren, een onzichtbare doorgang in het water. In het naburige Bergen op Zoom koos het bureau voor halve zichtbaarheid met een slingerende bolling van Accoya over het water.

Bergen op Zoom kent een woelige geschiedenis. De markiezenstad – de gemeente was langeeuwig markiezaat – lag strategisch op de grens van Zeeland, de provincie Antwerpen en de Oosterschelde. Geologisch bevond de stad zich op het snijvlak van de hogere zandgronden van de Brabantse Wal of Zoom en de lagergelegen zomp van Zeeuwse zeeklei. Zich eerst ontwikkelend tot handelsnederzetting, werd ze strijdenderwijs een garnizoensstad.Met tal van vestingwerken verwierf ze zich de onneembare naam La Pucelle (De Maagd).

Laatste overwinnaar

De vermaarde vestingbouwkundige Menno van Coehoorn (1641-1704) moderniseerde de vestingwerken om ze deel te laten uitmaken van de West-Brabantse waterlinie, een operatie die haar beslag kreeg tussen 1698-1713. In 1747 verloor de stad haar maagdelijkheid, toen de Fransen Bergen op Zoom tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) fluks innamen. En nu – de tijd is steeds de laatste overwinnaar -, van al die militaire macht en stenen pracht is maar indrukwekkend weinig over. Alleen het Ravelijn op den Zoom (1702) is nog het schamele restant, een lilliputeilandje met een doorlooptijd van een krappe minuut.

Gemeentekwekerij

Een ravelijn is een vijfhoekig, vooruitgeschoven buitenwerk van een vesting, omringd door water. Het vervoer van mensen, voedsel en materieel verliep met bootjes. Het huidige monument heeft nog kazematten (bunkers met schietgaten), een kanonkelder, geschutsgalerij en onderaardse gangen. Tot in de jaren 1920 had het als opslag een slapende militaire functie. In 1931-1932 is het gerestaureerd. Tot 1977 diende het als gemeentekwekerij van openbaar groen. Vanaf die tijd werd het publiek plantsoen. En het was evenementenlocatietje voor een paar handenvol publiek. Meer was niet geoorloofd, omdat er maar één toegang c.q. één vluchtweg was: een hoogpotige houten brug.

Pielekenswater

In het PleinenPlan Stadskern Noord-Oost (2009) opteert de gemeente voor een opwaardering van dit deel van het stadscentrum. Herstel, nieuwbouw en heldere ordeningen moeten de ruimtelijke kwaliteit verbeteren. Als ontbrekende schakel in de toeristische route tussen het Markiezenhof via enkele pleinen naar het Anton van Duinkerkenpark was voorzien in een brug over het Pielekenswater naar het Ravelijn; een pieleke is een ‘jonge eend’ in het Bergs. Als tweede vlieg in de klap zou deze tevens tweede vluchtweg zijn, waardoor er grootschaliger evenementen kunnen plaatsvinden. Bij de opdracht hoorde voorts een kiosk met toiletten, verborgen in de omwalling.

Sierlijke oplossing

Omdat de overspanning van de hoek Noordsingel/Le Grandstraat naar het Ravelijn 80 m bedroeg, mocht een overdonderende brug de buurt niet uit proportie trekken. Voor een sierlijke oplossing kwam de gemeente als vanzelf bij RO&AD Architecten uit, dat eerder al met iets geniaals kwam voor een ander deel van de West-Brabantse waterlinie in Halsteren: de loopgraafbrug. Architect Ad Kil kan moeilijk uitleggen hoe de vindingrijkheid nu precies stroomt. ‘Allereerst zijn we ideeënmakers.’ Zelf deed hij eerst een jaar werktuigbouwkunde, voor hij overstapte naar Bouwkunde. ‘Toen ik bij het laatste tentamen één vraag kreeg over één bout en één schroef, dacht ik: volgens mij is mijn wereld groter.’ Koster was oorspronkelijk timmerman, voor hij zich bekwaamde in beeldende kunst, interieurbouw en architectuur.

Tweede wonder

In Halsteren was ook een uitkijktoren gepland. ‘Toen er sprake was van een brug, was het ontwerp in een paar uur gepiept: we leggen de uitkijktoren dwars; dat is toch te overheersend; wat vraagt de locatie?; de ‘vijand’ mag ‘m niet zien; dan maken we een tunnel; wel moet de bovenkant eraf; nee maar, een loopgraafbrug.’ Een tweede wonder is dat de brug ook is gerealiseerd, want bij iets dat zo afwijkt, worden gewoonlijk de Dorknopers regelzuchtig. Maar omdat de dag dat Pieter van Vollenhoven de boel zou openen, al aanstaande was, werd de bouwvergunning pas ingediend, toen de brug er al lag.

Emotionele relingen

Het lag tamelijk voor de hand de brug bij het Ravelijn te laten aansluiten op de oude bevoorradingsdeur laag boven de waterlijn. Bij de Noordsingel/Le Grandstraat daal je eveneens via een stenen trap laag naar een kade. Maar om er een drijflichaam van te maken, daar moet je toch wel opkomen. RO&AD ging zelfs nog verder. De drijvende brug volgt de lijn van de oude vaarroute, maar verderop ook de ronding van het bastion, waardoor de lengte wordt gebroken en het kunstwerk haast iets teers krijgt. Dat wordt nog versterkt, doordat de architecten ‘emotionele relingen’ bedachten. ‘Voor de veiligheid waren eigenlijk leuningen nodig. Maar dat zou het beeld ernstig verstoren. Leg je ze denkbeeldig horizontaal, dan wordt de brug van 1,50 m ineens bijna 3,60 m breed, en dus gevoelsmatig een stuk veiliger.’

Duizelende onveiligheid

Al blijft de emotie van ik verdrink. Nog eens temeer, daar het dek bol loopt. ‘De drijfbrug dreigde een hele lelijke constructie te worden met pijpen eronder en ernaast, een soort steigerbouw. Daarom besloten we het dek bol over de onderconstructie van polyethyleen buizen te trekken.’ Dat gebeurde bovendien om de brug eleganter te maken en letterlijk naadloos te laten aansluiten op het water. Maar als je proefondervindelijk op de brug staat, heb je juist het tegendeel van een gevoel van duizelende onveiligheid. De gemeente, enthousiast maar ook huiverig, kon in de regelgeving nergens eisen vinden die de brug onmogelijk maakten, en ging akkoord. Daarbij hielp dat de ontwerpers een proefstuk in het stadhuis neerlegden, waar iedereen fluitend overheen bleek te lopen.

Koud gebogen

De constructie, die is berekend op 300 kg/m², is daarenboven behoorlijk stabiel. De PE-buizen zijn gevuld met lucht; via vuldoppen kun je de brug uitbalanceren. Op de langsbuizen zijn dwarsschotten gesmolten. Daarop is het dek van FSC-gecertificeerde Accoya delen met roestvaststalen schroeven bevestigd. Vanwege de bolling zijn de afmetingen 190 x 20 mm. Met deze dikte konden de delen koud in het werk worden gebogen. De Ravelijnbrug is in twaalf stukken geprefabriceerd en ter plaatse aan elkaar gemonteerd. Nu na een half jaar heeft het onbehandelde hout van duurzaamheidsklasse 1 al de gewenste schutkleur grijs gekregen. De hele constructie is gemakkelijk uit elkaar te halen en te recyclen.

Ingenieuze harmonicatrap

Om de wisselende waterstand te volgen, kan de brug ook op en neer bewegen. Dit is aan de stadkant mogelijk door een beweegbare klep en aan de vestingzijde door een ingenieuze harmonicatrap, beide eveneens in Accoya. ‘s Winters kan hij bij het eilandje worden losgemaakt en naar de wal worden getrokken, met een buitenboordmotor (!). Dan is de Ravelijnbrug vis- of schaatssteiger, met de complimenten van ideeënmakers Ro & Ad.