Paneum Asten

Architectenbureau Coop Himmelb(l)au geldt als een vertegenwoordiger van het deconstructivisme, waarin vormen expressionistisch uit hun verband worden getrokken in chaosflarden. Ze staan symbool voor onze maatschappij van schreeuwende onzekerheid. Of dat ook geldt voor Paneum, een reusachtig beeld op een reusachtige sokkel?

Als je achter de bestemming van het kunstwerk komt, een museum over de historie van bakken en broden, dan kan de hooggestemde fantasie al snel als een ballon leeglopen. Dan kijk je teleurgesteld aan tegen een uit z’n voegen gerezen brood, balancerend op de rand van een industriële rechthoek. Of voor ons Nederlanders, tegen een Bossche bol die uit een te kleine gebaksdoos omhoog lekkerbekt, niet in kleur, maar in zwart-wit. Want grijs is de zichzelf wegcijferende sokkel van betonnen platen, waarin alleen de naden nog iets van leven brengen. En glanzend grijs is de stalen bol, als het pure-chocoladeglazuur van de Brabantse vingerlikvariant. In het midden is hij rondom met een harmonicavouw ingesnoerd, het edelstaalfondant slingert vicieus om de taartbol heen. Deze ‘onvolkomenheden’ hebben alles weg van de onmogelijk te voorspellen vorm die ontstaat in de gloeiende hitte van het broodbakproces.

Raadselachtige kolos

Met een hoogte van 20 m is de Wunderkammer des Brotes (= Rariteitenkabinet van het brood), zoals de ondertitel van Paneum luidt, niettemin een raadselachtige kolos. De strakke onderbouw en de lobbige bol erboven zijn hermetisch gesloten. Alleen bij de kopgevelse glasentree die één venster de hoek omgaat, laat de doos iets van het interieur zien. En dan dient zich onmiddellijk een ander smakelijk banketbakkersbeeld aan, die van een uit de kluiten geklopte slagroomtoef op z’n kop, die zich als een tornado de grond in boort. Binnen blijkt de onderste wervelpunt een stalen wenteltrap. Het middendeel van de kurkentrekker schroeft lui langs een schilderijengalerij naar de ‘begane grond’ van het bolgewelf. Het derde wentelstuk waaiert op z’n dooie akkertje naar de nog hogere sfeer van de verdieping. Het stalen gevaarte dat zelfdragend drie etages pakt, weegt 45 ton en leunt zwaar op de onderconstructie van gewapend beton. Het zet wel beide bouwdelen verpletterend op dynamiek.

Buitensporige collectie

Het Paneum is de langgekoesterde wens van Peter Augendopler, directeur tweede generatie van het internationaal opererende familiebedrijf backaldrin The Kornspitz Company in de kleine gemeente Asten (6.500 inwoners). Dat een dorp, 165 km ten westen van Wenen in deelstaat Oberösterreich, avant-gardistische architectuur binnen z’n grenzen heeft, is opmerkelijk te noemen. De onderneming voert een uitgebreid assortiment van meer dan zevenhonderd brood- en bakproducten die ze wereldwijd vermarkt. Augendopler had zich in zijn werkzame jaren ook toegelegd op het verwoed verzamelen van voorwerpen die met de eerste levensbehoefte brood te maken hebben. De hobby leidde tot een nogal ontspoorde collectie van 15.000 objecten die 9.000 jaar bakkersgeschiedenis omspannen: schilderijen, uithangbordjes, aardewerk, gildekruiken, versteende graankorrels, zeven, bakvormen, muntstukken, speelgoedautootjes, porseleinen beeldjes enzovoorts. En die werden hoe langer hoe meer tentoonstellingsrijp.

Ark van Noach

Augendopler stond een dubbelfunctionele voorziening voor ogen: een informatiecentrum met faciliteiten van vergaderingen en manifestaties voor 120 klanten en/of bezoekers en een museum met bibliotheek. Om niet in dorpse voorzichtigheid en lage bezoekersaantallen te blijven hangen, benaderde hij de wereldberoemde landgenoot-architect Wolf D. Prix van Coop Himmelb(l)au. De klik viel meteen bij het eerste contact.

Prix gaat er bij z’n ontwerpen automatisch vanuit dat goede architectuur altijd verschuivingen ten opzichte van het normale toont, hetzij in de vorm, de plattegronden, de bouwwijze en/of de materialisering. Dat axioma zit eigenlijk al opgesloten in de bureaunaam: een coöperatie van mensen die de architectuur willen veranderen, op de manier waarop wolken steeds andere vormen aannemen: wisselwitte hemelbouw in het hemelsblauw. Door de voorwerpenvloed die Augendopler hem toonde, associeerde Prix onmiddellijk naar de ark van Noach, welk beeld vervolgens verschoof naar dat van een wolkenschip. Lekker ins Blaue hinein dus. Een brood? Een slagroomzoen? Banaal!

Uiterste soberheid

Er diende zich tevens een historische verwijzing aan naar het curiositeitenkabinet, waarmee men in de barok (= zonderling) begon toen de wereld via objecten pars pro totisch werd binnengehaald tijdens ontdekkingsreis op ontdekkingsreis. Op dergelijke wijze is het Paneum dan ook ingericht.

Een snelle blik geeft de volgende onderverdeling: Doos, Hals (verbindingsstuk), Tafel (verdiepingsvloer) en Wolk. De eerste drie zijn in gewapend beton uitgevoerd, de bol in kruislaaghout, bekleed met roestvast staal. Zo wordt het verschil in vorm aangevuld met een verschil in materialisering. Eigenlijk is er ook nog een kelderverdieping, waar de techniek en de opslag is ondergebracht. De kelder en begane grond tonen een uiterste soberheid van zichtbeton en een gelijkkleurige vloer. De plint bevat de foyer, ontmoetingsruimtes en toiletten.

Zwierig atrium

Het mirakelvertrek erboven is de tentoonstellingsruimte waarin een stalen vloer de bol in twee verdiepingen verdeelt. Het cirkelvormige trappenstelsel, bekleed met treden van gerookt eiken, vormt als hoogst zwierig atrium de verticale verbinding tussen alle ruimtes. Een groot ovaal daklicht, iets uit het midden, laat prachtignatuurlijk licht in de ronde trapruimte vallen. Vanaf het plafond hangen allerlei objecten als de kristallen van een lamp in het licht van dit enorme trapgat. Naar boven wentelend en drentelend zie je, alvorens je de ruimtes zelf betreedt,al tal van voorwerpen uit steeds weer andere perspectieven op de twee expositieniveaus.

Antiek scheepsruim

Aangelicht door het kunstlicht van plafond- en wandlampen zijn in totaal 1.200 objecten langs de wanden, op tafels en in vitrines tentoongesteld. Op de bovenste verdieping is tevens plaatsgemaakt voor een bibliotheek met een keur aan bakvakliteratuur van over de hele wereld. De vloeren van gerookt eiken en de gebogen streepwanden van kruislaaghout, alleen afgewerkt met een transparante lak, geven je het gevoel of je je in een antiek scheepsruim bevindt. Haast onwillekeurig zet je je benen wat verder uit elkaar in de deinstand. Het mensenmateriaal hout draagt zo op grootse wijze bij aan de sfeer van de ruimtes en de beleving van de geëxposeerde bakkersvariabilia.

Zelfdragende schaalconstructie

De Wolk bestaat uit rondgefreesde elementen van PEFC-gecertificeerd kruislaagvuren, een toepassing die nog niet eerder in de wereld is toegepast. Bij de realisering was Design-to-Production uit Zürich betrokken. Dit bureau vertaalt het ontwerp van de theoretische technische maakbaarheid naar de uiteindelijke praktische cnc-productie, alles driedimensionaal. De bol is een zelfdragende schaalconstructie in een gelaagde opbouw van 800 boogvormige elementen kruislaaghout, gezaagd uit 148 platen.

De 3D-wandvlakken zijn parametrisch in lagen verdeeld. Zo werden de gewenste lengtes en afschuiningen vastgesteld. De langste elementen zijn ongeveer 10 m lang. Ze zijn verdeeld over 88 horizontaal gestapelde ringen, waarvan de diameter en hoogte afhangen van de insnoeringen en uitstulpingen. De dikte is overal 400 mm.

60.000 schroeven

In de elementen zijn tevens de kanalen uitgefreesd voor het leidingwerk en gaten voor de lamphouders. Geen element is hetzelfde; bij de productie gaf dat een aanzienlijk zaagverlies van ongeveer 60% (1.000 m3 > 393 m3). De hoge prefabricagegraad leidde tot een korte bouwtijd van 14 weken. Alle houten onderdelen zijn gelijmd en geschroefd. De circa 60.000 schroeven zorgen voor buigvaste verbindingen, terwijl de lijm een optimale afschuifsterkte verzekert. Op de schaal zit een zelfklevende dampremmende folie, isolatiemateriaal, een laag plaatstaal en ventilatieruimte. Het geheel wordt afgesloten met 3.313 roestvaststalen shingles; al naar de plaats in de windingen zijn ze vierkantig, rechthoekig of parallellogrammatisch. Ze reflecteren alles wat zich in de lucht afspeelt. Buiten is Paneum zo al een schouwspel dat tot in de verre omtrek mensen begoochelt.