Nog meer antwoorden op vragen over houtbouw (longread)

In april en mei organiseerde Het Houtblad twee webinars, die respectievelijk door ruim 900 en ruim 1300 mensen live bezocht werden. Die deelnemers stelden honderden vragen over houtbouw aan een team van deskundige moderatoren. Veel vragen werden meermaals gesteld. Samen met de antwoorden vormen ze onderstaan kennisdocument.

Kijk hier het webinar terug ‘Houtbouw, voordelen en feiten’ (gehouden op 2 april 2020)
Kijk hier het webinar terug ‘Bouwen met hout, hoe doe je dat? (gehouden op 14 mei 2020)
Lees hier het kennisdocument naar aanleiding van het eerste webinar terug: Antwoorden op veelgestelde vragen over veelgestelde vragen.

GELUIDSISOLATIE

Als geschakelde woningen van kruislaaghout (CLT) gebouwd worden, hoe zit het dan met de woningscheidende wand qua (buren)geluid?

De algehele akoestiek is altijd een aandachtspunt bij houtbouw, omdat geluidstrillingen ook in de wanden kunnen doortrillen. Het beste is dan ook om geluid-ontkoppelde verbindingen te maken tussen de houten bouwdelen. Dit gebeurt met stukken vilt of kunststof, die tussen de aan elkaar bevestigde delen worden gelegd. Speciale aandacht is ook vereist voor de geluiddemping van verdiepingsvloeren. In sommige gevallen is het aanbrengen geluiddempend (plaat- of isolatie- of mineraal) materiaal verstandig. Contactgeluid bij woningscheidende wanden is in principe geen groot probleem, want buren kloppen meestal niet steeds tegen de muren.

Welke ‘akoestische aandachtspunten’ zijn er bij  gestapelde woningbouw?

Net als bij de bouw van grondgebonden rijwoningen is ook hier akoestische ontkoppeling van groot belang. Naast geluiddemping tussen de houten delen worden bij gestapelde woningbouw ook de vloeren gedempt met vilt of kunststof. Dempen kan ook door massa toe te voegen met een betonlaag op de vloer. Ook zijn zwevende vloeren mogelijk waarbij de afstandhouders gedempt zijn.

Welke methoden zijn er voor de geluiddemping van vloeren van kruislaaghout (CLT)?

Voor de geluiddemping van deze vloeren zijn drie volledig verschillende methoden toe te passen. 

1.  De vloer wordt voorzien van een laag spuitbeton, met eventueel de vloerverwarming er in. Het beton heeft geen constructieve waarde, maar voegt puur massa toe. Die zorgt voor geluiddemping. De betonnen vloer kan vervolgens weer afgewerkt worden.

2. Via de constructie van een zogenaamde ‘zwevende vloer’, waarbij de vloerdelen op stutten gezet worden. Onder die vloer worden leidingen en dergelijke gelegd en verder geluiddempend materiaal, dat kan variëren van cellulose tot grind. Het grote voordeel is dat dit materiaal ook weer te verwijderen is bij afbraak van het gebouw.

3. Demping aan de plafondzijde, dus ónder de vloer. Daar zijn verschillende systemen voor in de handel.

Welke methode precies nodig is, hangt grotendeels van de betreffende constructie af, terwijl de toepassing van isolatiematerialen medebepalend is. Tevens is de gekozen vloer- wand en plafondafwerking een factor. Een houtconstructeur, eventueel geholpen door een gespecialiseerd bureau op het gebied van akoestiek, kan in dit soort kwesties oplossingen bieden.

KENNIS

Welke opleidingen en kennisbronnen zijn er in Nederland over bouwen met CLT?

Helaas is er bij Nederlandse bouwbedrijven nog weinig kennis is op het gebied van bouwen met hout. Dat is een belangrijke reden waarom het maar zo mondjesmaat gedaan wordt. Ook onder bouwingenieurs ontbreekt de kennis vaak. Wel zijn er enige honderden houtconstructeurs; de meesten zijn lid van de Vereniging van Houtconstructeurs, op de hun website https://verenigingvanhoutconstructeurs.nl/  is meer informatie te vinden.

Houtconstructeurs worden opgeleid aan de TU’s van Delft en Eindhoven; beide beschikken over een bescheiden vakgroep op dit gebied. Ook de bouwkundige opleidingen van verschillende HBO’s hebben een specialisatiemogelijkheid in houtbouw.

Daarnaast zijn er een aantal gespecialiseerde bouwbedrijven met veel kennis, zoals De Groot Vroomshoop, een van de sponsoren van dit webinar.  Tevens is er veel specialistische kennis aanwezig bij verschillende buitenlandse leveranciers die  vertegenwoordigers in Nederland hebben. Deze leveranciers kunnen complete houtbouwprojecten begeleiden.

Qua documenten zijn de antwoorden op veel technische vragen terug te vinden in de Eurocode 5, die geheel over houtbouw gaat. Dat geldt ook voor de Bouwdetails betreffende houtbouw, een uitgave van het voormalige SBR, thans ISSO.

BRAND

Hoe verhouden gelijmde houten constructies zich tot brandwerendheid?

Brandwerendheid is een norm voor het beschermen van de ene ruimte tegen branddoorslag uit de andere ruimte. Die norm is gegeven een aantal minuten (60, 90, 120 etc.). Het brandgedrag van hout, ook van clt, dus meestal gelijmd hout, is bijzonder voorspelbaar. Er kan goed berekend worden hoe dik een clt-laag moet zijn om de gewenste brandwerendheid te bereiken. 

Is bij CLT de inbrandsnelheid afhankelijk van de verlijming?

Nee, bij CLT is de inbrandsnelheid afhankelijk van de houtsoort en eventueel ook van het vochtgehalte. Bij veel brandproeven blijken de buitenste lamellen van een clt-paneel een koollaag te creëren, die heel langzaam en gecontroleerd verdiept en dus lang brandwerend blijft. Zo wordt branddoorslag voorkomen. 

In sommige gevallen kan wel delaminatie plaatsvinden bij verlijmd kruislaaghout, door het opwarmen, c.q. het oplossen van de lijmlaag. Dan komt er ruimte tussen de buitenste lamellen en het er achter liggende hout. Het verkolen begint dan opnieuw op dat niveau, wat een snellere verzwakking van de constructie kan veroorzaken.

Overigens worden om die reden in vluchtwegen en draagconstructies van clt-gebouwen de clt-platen ter plekke soms extra dik uitgevoerd, dikker dan nodig is voor de draagconstructie. De buitenste lamellen zijn dan puur bedoeld als brandwering.

Een oplossing kan zijn om DLT te gebruiken, dat is kruislaaghout dat met deuvels vastzit (DLT; Dowel Laminated Timber), in plaats van met lijm. Voor de volledigheid: al sinds jaar en dag versteken timmerlieden houten geveldelen door lamellen kruislings op elkaar vast te maken met spijkers. Dit bouwmateriaal wordt Nail Laminted Timber (NLT) genoemd.

Extra bescherming tegen brand is ook mogelijk. Bij flatgebouwen van CLT wordt daarom vaak met gipsplaten voorwanden en/of plafonds gewerkt. Dit gebeurt niet alleen om brand tegen te houden, maar ook om een andere reden; namelijk om het hout niet in het zicht te hebben van de gebruikers van het gebouw. Het hout wordt in die gevallen dus niet vanwege zijn esthetische eigenschappen ingezet maar dient puur als (duurzaam, licht, oersterk) bouwmateriaal.

Bij zeer hoge houten flatgebouwen (vanaf een verdieping of 12) is een goede sprinklerinstallatie volgens de brandvoorschriften in de meeste landen wel een must.

CONSTRUEREN MET CLT

Is CLT bestand tegen torsie? Ofwel, is het geschikt voor windgevoelige hoogbouw en aardbevingsbestendig bouwen?

Als we torsie definiëren als draaiing door uitwendige krachten van het gehele gebouw, dan is kruislaaghouten plaatmateriaal allereerst qua sterkte in alle richtingen vergelijkbaar met beton. Het materiaal is echter wel buigzamer en kan grotere uitslagen verwerken.

Wat gebouwen betreft, is het ten tweede zo dat houtbouw juist veel wordt toegepast in aarbevingsgevoelige streken. Aan de normen en richtlijnen van de Eurocode 5 zijn recent uitgebreide paragrafen toegevoegd over het gedrag van houten constructies bij aardbevingseffecten. Veel aandacht gaat in die normen uit naar de – meestal stalen – verbindingen tussen de delen.

Meer vanuit de praktijk valt ten derde op te merken dat er vaak voor een hybride bouwwijze gekozen wordt als het gaat om hoogbouw met clt in aardbevingsgevoelige gebieden. Liftschachten en trappenhuizen worden gemaakt van gewapend beton, voor extra stijfheid. Het gebouw er omheen wordt opgetrokken uit kruislaaghout. 

In Finland loste men het anders op, bij het Joensuu gebouw in Helsinki. Dit is het hoogste gebouw van dat land, geheel van hout. Het wordt met staalkabels stabiel gehouden in de harde poolwind.

Hoe hoog kun je bouwen met houtskeletbouw (HSB)?

Met hsb kun je prima tot wel zes lagen bouwen, vooral wanneer je het geheel in hout uitvoert. Bij het meer gemengd toepassen van materialen is het aan te raden om niet veel hoger dan drie lagen te bouwen, dus precies een woonhuis. Hsb heeft namelijk een zeker ‘krimpgedrag’. Het huis ‘zet zich’ binnen een paar weken na de bouw. Bij de hoogte en massa van een woonhuis blijft deze krimp beperkt tot een paar centimeter. Daar is in maatvoering goed rekening mee te houden als het gaat om de toepassing van andere materialen, zoals een gemetselde spouwmuur, kozijnen, en dergelijke. Bouw je hoger, dan worden de afwijkingen wel erg groot.

Als de hsb nìet dragend is voor de constructie, is het natuurlijk een andere zaak. Wanneer de constructie van gelamineerde balken gemaakt is, of van clt of bijvoorbeeld van beton of staal, dan kunnen hsb gevelementen tot op grote hoogte worden ingezet.

Hoe zit het met houten hoogbouw (+30 meter), binnen of buiten NL?

Er is een soort race gaande om het hoogste houten gebouw, ook in Nederland waar in Amsterdam de bouw van HAUT inmiddels is begonnen, in Eindhoven en Rotterdam zijn plannen voor nòg hogere gebouwen. Ook in de VS, Canada en Australië wordt hoog gebouwd. Er zijn een aantal forse wolkenkrabbers in aanbouw, onder andere in Toronto, Ontario en Milwaukee.

Ook zijn er goede voorbeelden van hoogbouw in hout; zelfs de constructie is soms geheel in hout uitgevoerd, zoals bij het Noorse Mjorstaned gebouw, dat 85,4 meter hoog is. Hotel, appartementen en kantoorruimten zijn verdeeld over de 18 verdiepingen van dit pand. Het is het hoogste geheel houten gebouw ter wereld – op dit moment, want de grens is nog niet bereikt. Het Lighthousegebouw in Helsinki is een appartementencomplex voor studenten en is ook geheel van hout. Dat geldt ook voor SKAIO, het hoogste gebouw van Duitsland. Hybride, dus met een kern van beton is het HoHo- gebouw in Wenen, ook hoofdzakelijk wooneenheden

De meeste kenners zijn het er over eens dat de voordelen van bouwen met kruislaaghout vooral zijn uit te nutten bij woon- en werk gebouwen tot 10 verdiepingen. Dat bouwt het meest efficiënt en woont en werkt het prettigst.

Kalkzandsteen kan tegen grond. Hout zal op den duur gaan rotten. Wat is hier de oplossing voor?

Inderdaad, optrekkend vocht uit de grond is niet goed is voor hout als bouwmateriaal. De oplossing is eenvoudig: houten gebouwen worden over het algemeen gebouwd op een fundering van gewapend beton.

Is houtbouw geschikt voor seriematige woningbouw, bijvoorbeeld ter vervanging van betoncasco?

Het antwoord is een volmondig ‘ja’. Houtskeletbouw en constructies met kruislaaghout vormen een prima alternatief voor betoncasco. Wat betreft hsb is het streven van Centrum Hout om op te schalen naar 10.000 woningen per jaar in hsb, binnen afzienbare tijd. Zij achten dat realistisch en haalbaar, ook al staat de teller nu op 1.500 woningen in hsb per jaar. De in prefab hsb-elementen gespecialiseerde fabrieken kunnen een opscaling aan, maar voor de realisatie zijn veel aannemers en bouwbedrijven nodig. Kruislaaghout is een goede aanvulling op de mogelijkheden van hsb, hierin. De kosten hoeven niet hoger te zijn dan bij de bouw met kalkzandsteen of prefab-beton, als er maar genoegen wordt genomen met vergelijkbare opleverkwaliteit.

Ziet  draagconstructie van houtbouw anders eruit dan beton/staal bouw?

Hout, met name kruislaaghout, heeft een aantal bijzondere eigenschappen. Zo kan het in lengtes van wel 18 meter worden aangeleverd. Het Triodos-bankgebouw in Driebergen bijvoorbeeld ‘hangt’ op drie houten trappenhuizen die gebouwd zijn van zulke verticale platen. Dergelijke platen kunnen ook als overspanning zonder ondersteuning worden ingezet. Zo zijn er dus grote vrije binnenruimten te creëren. Ze kunnen eenvoudig uitkragen en dan bovenliggende verdiepingen dragen.