Antwoorden op veelgestelde vragen over houtbouw (longread)

Meer dan 300 vragen kwamen binnen tijdens de live-uitzending van het Expertwebinar ‘Houtbouw, voordelen en feiten’. De meeste daarvan werden al tijdens de uitzending beantwoord. Sommige ook naderhand. De redactie van Het Houtblad verzamelde de meestgestelde vragen en geeft er een antwoord op.

Kijk het webinar van 2 april via deze link terug.

Veelgestelde vragen en antwoorden Expertwebinar ‘Houtbouw, voordelen en feiten’, van 2 april 2020.

1. Vragen over CLT (kruislaaghout):

Wat is CLT?
CLT is een afkorting van cross laminated timber oftewel kruislaaghout. Het is een bouwmateriaal dat bestaat uit naast elkaar geplaatste (soms ook aan de zijkant met elkaar verlijmde) houten planken, ‘lamellen’, waarop kruislings een volgende laag houten lamellen verlijmd is. En dit dan in meerdere lagen, steeds kruislings. Doordat de lagen steeds haaks op elkaar worden verlijmd wordt de werking uit het hout gehaald. En door de onderlinge versterking van de lamellen, die meestal van naaldhout gemaakt zijn, ontstaat een zeer sterk constructief bouwmateriaal. Andere benamingen: Mass Timber, Mass Lumber, Massivholz. CLT is bekend onder meerdere productnamen van fabrikanten, zoals X-lam en Brettschichtholz.

Wat is glulam?
Glulam is een contaminatie van glue (lijm) en laminated (gelamineerd). Kruislaaghout is meestal ook gelamineerd met lijm, maar de term ‘glulam’ wordt over het algemeen gebruikt om er gelamineerde spanten mee aan te duiden. Deze houten verlijmde spanten bestaan al een stuk langer dan kruislaaghout en worden vaak, ook in ons land, gebruikt bij zwembaden, maneges en loodsen. Ze bestaan uit naaldhouten lamellen die in de lengterichting met elkaar verlijmd zijn en, eventueel gekoppeld, grote overspanningen tot wel 30 meter kunnen overbruggen. Glulam spanten worden weel ingezet als ‘skelet’ bij de bouw van geheel houten gebouwen, waarbij dan de vloeren, daken en wanden uit clt, kruislaaghout, bestaan.

Hoeveel kan CLT vrij overspannen?
Dit ligt aan de opzet van het gehele gebouw. De lengte van CLT-platen is afhankelijk van de productiecapaciteit van de fabriek, en die is weer gerelateerd aan de maximale lengte van het wegtransport. Een gebruikelijk maximale lengte is 18 meter. Er is geen limiet op de dikte, de hoeveelheid lagen lamellen die verlijmd kunnen worden. Hoe dikker het CLT wordt uitgevoerd, hoe groter de overspanning die haalbaar is. Op zeker moment wordt de overspanning te dik om economische, praktische en/of esthetische redenen. Grote overspanningen in houten gebouwen worden meestal bereikt door een combinatie van glulam en clt.

In hoeverre is gelamineerd hout en CLT te recyclen?
CLT is niet eenvoudig te delamineren, dus CLT-stukken moeten ook weer als CLT hergebruikt worden. Met CLT is relatief eenvoudig remontabel te bouwen, omdat de montage van een gebouw van CLT geheel ‘droog’ is: er komen alleen schroeven, bouten en moeren aan te pas. De bouwdelen zijn dan dus vrijwel geheel intact. Er kunnen dan naar believen openingen en sparingen ingefreesd worden.

Hoeveel en welk onderhoud heeft CLT nodig?
Dat is afhankelijk van hoe het CLT behandeld is. Vaak wordt gekozen voor een beits of coating om het hout te beschermen tegen vergeling of verkleuring, noodzakelijk voor behoud van het materiaal is dat niet. Deze coating zal elke paar jaar opnieuw moeten worden aangebracht. Verder is er weinig onderhoud te verwachten. Eventuele mechanische beschadiging kan eenvoudig gerepareerd worden. Wat wel een aandachtspunt is bij CLT, is het risico op scheuren. Kruislaaghout heeft uitzet- en krimpgedrag. Hierdoor kunnen kieren ontstaan, waar verder weinig aan te doen is.

Wat zijn de verschillen tussen HSB en CLT?
Bij HSB (houtskeletbouw) wordt minder hout per bouwdeel toegepast. Typerend voor houtskeletbouw is dat er een ‘raamwerk’ van hout wordt getimmerd, waartussen isolatiemateriaal wordt geplaatst, wat wordt afgewerkt met plaatmateriaal, terwijl bij CLT massieve houten panelen worden gebruikt. Wandopeningen worden in HSB voorbereid en getimmerd terwijl ze in CLT uit het massieve plaatmateriaal worden uitgefreesd. Kruislaaghouten wanden zijn meer solide zijn en hebben bij toepassing binnenshuis in principe geen afwerking nodig. Een belangrijk verschil tussen beiden is dat met HSB constructief maar enkele lagen hoog kan worden gebouwd. CLT wordt nu al toegepast in gebouwen tot 18 verdiepingen hoog. Dit kan omdat wanden en buitenmuren van CLT fungeren als drager van een constructie.

Waarom wordt er in projecten gekozen voor een combinatie van beton- en CLT-vloeren?
Voor CLT wordt in dergelijke gevallen gekozen om duurzaamheids- en gezondheidsredenen. In Nederland worden deze massiefhouten vloeren vaak van een laag spuitbeton voorzien om contactgeluid tegen te gaan. Lopen op een houten vloer geeft geluid dat zich zowel rechtstreeks door de vloer, als via de verbindingen met de wanden voorplant naar andere ruimten. Om dit geluid tegen te gaan is massa nodig. Het lichte spuitbeton is daar een oplossing voor. Ook wordt wel beton toegepast op hogere verdiepingen van zeer hoge houten gebouwen, om het gebouw voldoende gewicht te geven om stormen te doorstaan. Een nadeel van beton is dat het niet eenvoudig te verwijderen is bij de demontage van een gebouw. Daarom wordt met name in Duitsland vaak gebruik gemaakt van zwevende vloeren waarbij de ruimte onder de vloer met gritmateriaal of cellulosevezels (want geluiddempend) wordt volgestort.

Kan er in het kader van duurzaamheid niet iets anders worden gebruikt dan lijm bij CLT?
Naar het duurzamer maken van de lijmen die nu gebruikt worden bij CLT wordt doorlopend onderzoek gedaan en verbeteringen doorgevoerd. Er bestaat ook CLT waarbij de laminatie niet met lijm gaat maar met houten deuvels. Die deuvels zijn van een andere houtsoort gemaakt en door uitzet-en krimpgedrag zetten ze de lamellen net zo vast als lijm. In het Engels heeft deze variant Dowel Laminated Timber (DLT) Voor de volledigheid: NLT, Nail Laminated Timber, bestaat ook al (heel lang): hier worden de lamellen aan elkaar gespijkerd. In het kader van duurzaamheid geldt daarbij: er is geen methode om al die spijkers eenvoudig allemaal weer uit het hout te krijgen voor hergebruik. Om de opsomming helemaal compleet te maken bestaat er ook LVL (Laminated Veneer Lumber) hier is laminaat (een zeer dunne plak van de boomstam) met lijm aan elkaar vastgemaakt wat een zeer sterke vorm van gelamineerd plaatmateriaal oplevert.

Wat is de isolatiewaarde van CLT?
Hout heeft een labdawaarde van ca 1. Dat is aanzienlijk meer dan beton, staal of steen, maar niet voldoende om te voldoen aan de isolatie eisen van het Bouwbesluit of de BENG-voorschriften. De dikte van de houtlaag doet er bouwfysisch gesproken niet toe voor de isolatiewaarde van het materiaal, die blijft hetzelfde. Dat betekent dat er aanvullende isolatie nodig is, maar dat die dunner kan zijn dan bij andere materialen.

Hoe zit het met contactgeluid bij CLT-vloeren?
Contactgeluid moet bij vloeren van kruislaaghout altijd bijzondere aandacht hebben. Al bij de bevestiging van de vloeren aan de (houten) wanden wordt hier rekening mee gehouden. Door met trillingonderbrekend materiaal in de stalen bevestigingen te werken wordt het doorgeven van contactgeluid via de wanden tegengegaan. Op de vloer is bovendien een voorziening nodig om het contactgeluid te beperken. Dit kan beton zijn of een zwevende vloer met daaronder materiaal dat massa en geluiddemping toevoegt. Er zijn ook systemen die onder de vloer, dus aan het plafond, worden aangebracht op het contactgeluid te beperken.

En hoe zit het het geluid van CLT-wanden, bijvoorbeeld in een appartementencomplex?
CLT wanden zijn minder gevoelig voor contactgeluid, omdat men nu eenmaal zelden op de muren slaat of loopt. De wanden gedragen zich als ‘gewone’ muren. De trillingonderbrekende materialen (zie boven) werken in omgekeerde zin ook.

Is CLT gevoelig voor vocht?
Ja. Het is zaak om CLT zoveel mogelijk droog te houden. Incidenteel bij bijvoorbeeld een lekkage mag het een keer nat worden, maar voor de rest geldt: droog houden en goed ventileren. CLT is daarom ook niet geschikt om zonder gevelafwerking gebruikt te worden.

Hoe verwerk je leidingen in een CLT-gebouw?
CLT wordt geprefabriceerd, dus het is eenvoudig om vooraf in de binnenste lagen al sparingen voor het leidingwerk aan te brengen. Dit is de gebruikelijke werkwijze. Al kiezen steeds meer architecten voor een constructie waarbij de leidingen aan de niet-zichtzijde van de wanden worden aangebracht. Dit vergemakkelijkt het eventuele demonteren, ooit.

Waar wordt CLT geproduceerd?
Er zijn (nog) geen CLT-fabrieken in Nederland. Er zijn CLT-fabrieken in Scandinavië en in de landen ten oosten van ons, zoals Duitsland. Zij zijn de belangrijkste leveranciers voor clt in Nederland. Landen met een traditioneel grote (duurzame) commerciële bosbouw, zoals Canada en Noord-Amerika hebben clt fabrieken.

2. Brandwerendheid

Hoe zit het met de brandwerendheid van CLT?
Er wordt op dit moment veel studie verricht naar de brandwerendheid van CLT. Wat duidelijk is, is dat kruislaaghout veilig en voorspelbaar brandgedrag vertoont. Indien de laminatielaag intact blijft, brand de buitenste laag in, verkoolt en voedt dan niet langer actief de brand. Bij aanhoudende hitte brandt het hout langzaam in en verliest daarbij langzaam zijn sterkte. Dit in tegenstelling tot metaal, dat bij verhitting heel lang zijn sterkte behoudt en dan opeens smelt.

Waar nog onderzoek naar gedaan wordt, is het delamineren van lamellen bij verhitting. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat een brand wordt gevoed met telkens een nieuwe laag vers hout. De vraag is of dat na 30 of 60 of 120 minuten brandveiligheid gebeurt en hoe erg dit is. Wel lijken deskundigen het er over eens dat bij echt hoge gebouwen van CLT (denk aan een bouwlaag of zes en hoger) aanvullende brandmaatregelen geëigend zijn, zoals het aanbrengen van gips- of andere brandwerende beplating en het aanleggen van sprinklerinstallaties.

3. Kosten

Wat is de m2 BVO-prijs voor houtbouw?
Uiteraard verschilt dit flink per project. In het webinar geeft Boris Zeisser aan dat de prijs bij het Amsterdamse project De Warren 1700 euro is.

Hoe zit het met de kosten van bouwen met hout?
Houtbouw is op dit moment circa 10 procent duurder dan metaal- of betonbouw. Dit percentage hangt wel af van de manier waarop de kosten berekend worden. Bovendien komen die extra kosten voor een deel voort uit onervarenheid bij aannemers, die extra risico’s rekenen bij houtbouw. Kostentechnische voordelen zijn er ook. De montage van een houten gebouw gaat bijvoorbeeld veel sneller dan ’traditionele’ bouw, levert minder afval op en het kost ook minder voertuig- en hijsbewegingen. Als er een CO2-tax op bouwmaterialen zou komen, zou hout zonder enige twijfel economisch veel gunstiger zijn.

Is een houten huis makkelijk te financieren?
Ons zijn geen voorbeelden bekend waarbij dit moeilijker zou zijn dan bij andere bouwwijzen.

4. Constructief

Houtbouw is lichter, dus hoe zit het met de windbelasting?
Dit is iets waar de constructeur rekening mee moet houden. Het gaat daarbij niet zozeer om het gewicht maar om de stabiliteit.

Hoe bereken je de benodigde sterkte, stijfheid en stabiliteit van een houtconstructie?
Een houtconstructeur kan dit het beste berekenen. Hij of zij kent bovendien de (Europese) normen goed. Ook leveranciers kunnen hier vaak al bij helpen.

5. Klimaat en gezondheid

Vermindert bouwen met hout hittestress in steden?
Over het verminderen van hittestress in steden door houtbouw is ons niets bekend. De redenering zou kunnen zijn dat gebouwen van minerale samenstelling de warmte langer vast zouden houden (wat uit bouwfysisch oogpunt aannemelijk is) en daardoor ook de hitte in de stad. Hout houdt warmte minder lang vast, dus dit zou gunstig kunnen zijn. Maar ons is geen onderzoek in deze richting bekend.

Zijn er bij houtbouw andere eisen voor verwarming en ventilatie?
In principe niet. Vloerverwarming kan toegepast worden in een betonnen dekvloer. Wel is het bij houtbouw extra belangrijk dat er goed geventileerd wordt. Een voordeel van houtbouw is dat er eventueel dampopen gebouwd kan worden.

Heeft het gebruik van houtbouw effect op de binnentemperatuur?
Daarover zijn de meningen verdeeld. Steen en beton hebben meer massa dan hout en warmen daardoor langzamer op. Ze koelen echter ook weer langzamer af, dus het blijft de vraag wat nu het effect van steen en beton versus hout is op de binnentemperatuur.

Is houtbouw gezonder dan traditionele bouw?
Er zijn onderzoeken die in deze richting lijken te wijzen. Het cortisolgehalte in het bloed (een indicator van stress) zou afnemen, de hartslag zou rustiger worden en de temperatuurhuishouding in het lichaam zou verbeteren. Waar het hout in het zicht is gelaten (wat lang niet altijd het geval is) zou het kijken naar de houtstructuur tegen depressieve gevoelens kunnen helpen. Daar zijn aanwijzingen voor. Deze resultaten zijn allemaal afkomstig van relatief kleinschalig onderzoek.

6 Onderhoud

Hoe zit het met de levensduur van een houten gebouw?
Die is gelijk aan die van gebouwen die van andere bouwmaterialen worden gemaakt.

Is hout niet heel gevoelig voor insecten en ander ongedierte?
Zo lang het hout droog blijft en het gebouw goed gedetailleerd is, zouden er geen problemen met insecten mogen ontstaan.

7. Duurzaamheid, ontbossing en bosbeheer

Hebben we wel genoeg hout?
Het bos in Nederland is sowieso niet voldoende om aan de groeiende vraag te voldoen. In Nederland is de druk op de beschikbare grond groot. Daarom wordt gekeken of er bos kan worden geplant op plekken waar het meerdere functies heeft, bijvoorbeeld als aankleding van agrarisch gebied of als extra groen in en rondom steden. Grotendeels zijn we afhankelijk van import. Mondiaal vindt er helaas nog veel ontbossing plaats. Door duurzaam hout te gebruiken wordt dit voorkomen. Het wordt dan voor de lokale bevolking ook economisch interessant om het bos te behouden en niet te vervangen door bijvoorbeeld landbouwgrond.

Hoe werkt CO2-opslag door hout?
Wanneer bomen groeien nemen ze CO2 op uit de atmosfeer. Wanneer een boom gekapt wordt, neemt deze geen CO2 meer op aangezien deze niet meer groeit. Echter, wanneer het hout hoogwaardig toegepast wordt, bijvoorbeeld in de bouw, blijft de CO2 die vastgelegd is in het hout opgeslagen in de keten. De CO2 komt dus niet direct na kap of verwerking weer vrij in de atmosfeer. Dit zou wel het geval zijn wanneer de boom dood gaat en verrot. Door hout dus hoogwaardig toe te passen wordt de CO2 langdurig vastgelegd en ontstaat er een zogenaamde CO2-pool.

Hoe lang duurt het voordat een bos geschikt is om te oogsten voor de bouw?
Dit verschilt erg per boomsoort. Over het algemeen wordt er 20 jaar na aanplant van een bos eerst een ‘dunning’ uitgevoerd, om de bomen meer ruimte te geven om te groeien. Na 40 tot 60 jaar kan er geoogst worden. Een goed gepland en beheerd bos levert vanaf dat moment elk jaar hout op.

Zijn er vanuit de overheid ambities om meer bos aan te planten?
Minister Schouten heeft aangegeven dat zij zo’n 10% meer bos wil in Nederland. Dat komt neer op 37.000 hectare. Ook in andere Europese landen zijn er vergelijkbare ambities.

Waarom wordt dood hout in bossen niet geoogst voor bijvoorbeeld bio-energiecentrales?
Dood hout in bossen is erg belangrijk voor de flora en de fauna. Het biedt voeding en onderdak aan allerlei dieren en planten.

Wat is de schorskever en wat doen we eraan?
Momenteel richt de schorskever veel schade aan in bossen. Er wordt momenteel veel onderzoek gedaan hoe we onze bossen meer weerbaar kunnen maken tegen dergelijke plagen en de negatieve impact van klimaatverandering. Klimaatslim bosbeheer wordt dit genoemd. Dit krijgt bij de aanleg van nieuwe bossen een belangrijke rol.

8. Trends en ontwikkelingen

Wat kunnen wij leren van Scandinavië en landen zoals Duitsland, waar al veel meer met hout wordt gebouwd?
Veel. Op bosbouwkundig vlak, technisch vlak en op maatschappelijk vlak. Het Scandinavische bosbeheer is zeer duurzaam gebleken: de bossen zijn er overwegend in prima conditie terwijl er ook veel hout geoogst wordt. In Noorwegen en Zweden worden op dit moment de hoogste gebouwen gerealiseerd (in Noorwegen staat het hoogste houten gebouw van de wereld). Nederland kent 1 hybride hoogbouw-project (combinatie van een houten gebouw met een betonnen kern in de constructie), HAUT, in Amsterdam en daarnaast een handvol projekten voor Tall Buildings die onderweg zijn. De ontwikkelaars van die projecten maken graag en veel gebruik van de ervaringen in het buitenland. Maatschappelijk: vooral in Duitsland gaat het momenteel hard met de houtbouw, met name voor het soort gebouwen waar het het meeste voor geëigend is. Er worden door het hele land complete wijken van appartementencomplexen gebouwd van een laag of zes hoog die verplicht in hout moeten worden uitgevoerd. Zowel in München als in Berlijn gaat het om wijken voor duizenden bewoners. Overigens stimuleert ook Frankrijk steeds meer de houtbouw. Onlangs werd het besluit genomen dat alle nieuwe (semi-) overheidsgebouwen in dat land tenminste voor 50 procent uit biobased materiaal moeten bestaan.

Is er al wel voldoende ervaring in houtskeletbouw en CLT in de Nederlandse bouwsector?
Houtskeletbouw is een in Nederland bekende en tradtionele manier van bouwen. Kruislaaghoutbouw is betrekkelijk nieuw. Ontwikkelaars, architecten en opdrachtgevers merken vaak terughoudendheid bij aannemers om met hout te gaan bouwen en ook onbekendheid met het materiaal. Bouwen met dit prefab-materiaal is echter betrekkelijk eenvoudig en verhoudingsgewijs licht en schoon werk. In principe kan elk bouwbedrijf het uitvoeren.

Wordt er in het vakonderwijs aandacht besteed aan bouwen met hout?
Betrekkelijk weinig. Uiteraard wel aan houtskeletbouw, zeker op de timmeropleidingen. Maar onderwijs over bouwen met kruislaaghout wordt niet breed gegeven. Dat geldt overigens op alle niveaus. Er zijn wel opleidingen op HBO-niveau en aan de TU’s van Delft en Eindhoven zijn er, bescheiden, vakgroepen op het gebied van houtbouw.

Waarom bouwen we in Nederland nog zo veel met beton?
Een mogelijke verklaring hiervoor is dat zowel water als grind en beton ruim voorhanden zijn in Nederland. Bovendien is beton goedkoop. Dat bij de productie van beton CO2 vrijkomt werd lang niet opgemerkt. Betonproductie is wereldwijd verantwoordelijk voor enige tientallen procenten (de schattingen lopen uiteen) van de totale CO2-uitstoot.

Wat betekent biophilic design?
Biofilisch ontwerpen is een denk- en ontwerpwijze waarin de mens zoveel mogelijk in contact met de natuur gebracht wordt, vanuit het basisidee dat dit goed en heilzaam is voor de individuele mens en de mensheid. Toegepaste materialen zijn niet alleen zo biobased mogelijk, maar ook het gebruik van het gebouw moet zo veel mogelijk op natuurervaring gericht zijn.

Kan ik ook voor kleinschalige projecten gebruik maken van CLT?
Vrijwel alle leveranciers van CLT staan zeker open voor kleinschalige (woning)projecten.

Wat is de rol van hout in de stikstofdiscussie?
Hout is een licht materiaal wat dus betekent dat er met lichtere machines gebouwd kan worden. Dit resulteert in een verminderde uitstoot. Daarnaast kan er veel prefab gebouwd worden, onder geconditioneerde omstandigheden, ver verwijderd van de bouwplaats. Doordat hout licht is en makkelijk gestapeld kan worden neemt het aantal transportbewegingen af en kan er sneller gebouwd worden. Dit resulteert allemaal in een verminderde uitstoot van schadelijke stoffen als stikstof.